Programy studiów realizowanych na wydziałach farmaceutycznych takich kierunków jak: Farmacja i Kosmetologia, przewidują kształcenie z przedmiotów związanych z roślinami leczniczymi i stosowanymi w kosmetologii. Przy większości wydziałów farmaceutycznych w kraju istnieje odpowiednia infrastruktura umożliwiająca realizację tych przedmiotów. W roku 2013 Dziekan Wydziału Farmaceutycznego CM UMK - profesor dr hab. Stefan Kruszewski wystąpił z inicjatywą, aby również przy Wydziale Farmaceutycznym Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika powstał ogród, który mógłby stanowić pomoc dydaktyczną dla studentów. Na wstępie opracowano koncepcję pod roboczą nazwą „Kolekcja roślin leczniczych i kosmetycznych”, w powstaniu której uczestniczyli głównie pracownicy Katedry i Zakładu Biologii i Botaniki Farmaceutycznej oraz Katedry i Zakładu Farmakognozji, szczególnie dr hab. Tomasz Załuski (prof. UMK), dr Iwona Paszek oraz prof. dr hab. Irena Matławska i dr Maciej Balcerek (Fot. 1) wspierani merytorycznie przez dr Dorotę Gawendę-Kempczyńską i dr. Daniela Modnickiego. Po wyborze lokalizacji, zapewnieniu środków, wykonaniu prac projektowych firma Grinbud przystąpiła do realizacji projektu (Fot. 2-8). W roku jubileuszowym - trzydziestolecia Wydziału zainaugurowano funkcjonowanie ogrodu pod ostateczną nazwą „Ogród roślin leczniczych i kosmetycznych” (Fot. 9). W roku akademickim 2014/2015 odbyły się pierwsze zajęcia (Fot. 10, 11).
Czternastego października 2024 roku minęło 10 lat od tego momentu.
W czasie minionej dekady Ogród zapewniał zaplecze dydaktyczne, nie tylko dla studentów, ale był także miejscem licznych wydarzeń zarówno dla lokalnej społeczności, jak i promocji Wydziału w wymiarze ponadregionalnym. Na terenie Ogrodu odbywały się w tym czasie terenowe zajęcia z przedmiotów Botanika farmaceutyczna, Farmakognozja, Naturalne surowce kosmetyczne i Fitoterapia oraz szereg zajęć fakultatywnych przeznaczonych dla studentów kierunków Farmacja, Kosmetologia i Analityka medyczna oraz uczestników Student Exchange Program (Fot. 12-16). Odbywały się tu również zajęcia dla studentów innych uczelni bydgoskich – głównie Politechniki Bydgoskiej (wcześniej Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego) (Fot. 17, 18). Ogród był miejscem spotkań i źródłem materiału dla zróżnicowanych wiekowo uczestników wydarzeń promujących wiedzę na temat roślin leczniczych i kosmetycznych w ramach m.in. Bydgoskiego Festiwalu Nauki, Dni Otwartych, Warsztatów dla uczniów szkół średnich, a także pełnił rolę reprezentacyjną, goszcząc wybitne osobistości odwiedzające Wydział Farmaceutyczny (Fot. 28-29). Rośliny uprawiane w Ogrodzie służą jako materiał do badań prowadzonych głównie w Katedrze Botaniki Farmaceutycznej i Farmakognozji, których owocem są prace magisterskie, doktorskie i publikacje (Fot. 30, 31). Współpraca nawiązana z innymi ogrodami botanicznymi (między innymi Ogrodem Botanicznym Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy) pozwoliła na wymianę roślin, które wzbogaciły kolekcję. Ze względu na wyjątkową lokalizację oraz otwarty charakter Ogród stał się także miejscem wypoczynku dla pacjentów Szpitala Uniwersyteckiego nr 1 im. Dr. A. Jurasza i wpisał się w krajobraz Bydgoszczy (Fot. 32, 33). Jak się okazuje, odgrywa on też istotną rolę przyrodniczą. Zróżnicowanie zgromadzonych roślin sprawiło, że w centrum miasta pojawiły się niespotykane zwykle owady (Fot. 34, 35). Jak dowiodły obserwacje zespołu entomologów z UKW (mgr A. Sobieraj-Betlińska i dr L. Twerd, 2022) – „Ogród, mimo że zajmuje niewielką powierzchnię, pełni cenną ostoję dla dziko żyjących pszczół (Apiformes) w mieście. Występują tu gatunki chronione, zagrożone i rzadkie. Stwierdzono 58 gatunków dziko żyjących pszczół, należących do 18 rodzajów z 6 rodzin” (Fot. 36-38).
Ciągła dbałość o stan Ogrodu oraz uroda zgromadzonych w nim roślin sprawiają, że pełni on również funkcję dekoracyjną zaspokajając potrzeby estetyczne zarówno studentów, pracowników Collegium Medicum, jak i pacjentów Szpitala. Reprezentacyjny wygląd i nienaganna kondycja roślin to zasługa wytężonej pracy: mgr. inż. Anny Mrozik-Gliszczyńskiej dbającej o Ogród od 2017 roku (Fot. 39), wcześniej taką rolę pełniły mgr Alina Rapacka-Gackowska, lic. Anita Aleksandrowicz, mgr Joanna Klimowska (Fot. 40, 41), mgr Joanna Strojek, mgr Anna Nowakowska, którym pomagali panowie: Ryszard Majewski (do 2019) i Michał Gasikowski (obecnie) oraz okazjonalnie studenci Wydziału (Fot. 42, 43).
W Ogrodzie zgromadzono zarówno pospolite gatunki roślin, jak i takie, które w naturze trudno spotkać oraz egzotyczne, które cieszą oczy odwiedzających to miejsce. Wśród szczególnie godnych uwagi należy wymienić: pochodzące z basenu Morza Śródziemnego, zimujące i kwitnące krzewy rozmarynu Rosmarinus officinalis (Fot. 44, 45), niepokalanek pospolity zwany również mnisim Vitex agnus-castus (Fot. 46), czy wytwarzający okazałe, jadalne kwiatostany karczoch Cynara cardunculus (Fot. 47, 48). Do mniej znanych roślin leczniczych należą pochodzące z Ameryki Północnej – doględka mocna Grindelia hirsutula (Fot. 49), stopkowiec tarczowaty Podophyllum peltatum (Fot. 50), kwitnący jesienią oczar wirginijski Hamamelis virginiana (Fot. 51), czy ambrowiec amerykański Liquidambar styraciflua wytwarzający wonną oleożywicę (Fot. 62, 63).
Wśród rodzimych gatunków na szczególną uwagę zasługują rzadko spotykane w naturze: zimowity jesienny Colchicum autumnale (Fot. 52), pochodząca z terenów górskich - goryczka żółta Gentiana lutea (Fot. 53), tysiącznik pospolity Centaurium erythraea (Fot. 54), czy czosnek niedźwiedzi Allium ursinum (Fot. 55).
Znaczącą grupę (ponad 20 taksonów) stanowią rośliny dostarczające olejków eterycznych, których walorów nie oddają opisy czy zdjęcia, trzeba ich doświadczyć osobiście odwiedzając Ogród. Wśród nich jest będąca źródłem jednego z najcenniejszych olejków eterycznych - róża stulistna Rosa ×centifolia (Fot. 56), werbena cytrynowa Aloysia citrodora o orzeźwiającym zapachu znana też pod nazwami: lippia trójlistna, miłowonka trójlistna, cukrownica trójlistna (Fot. 57), jak również mało znana z wyglądu bylica draganek Artemisia dracunculus, choć dość często stosowana do celów kulinarnych jako przyprawa - estragon (Fot. 58).
W Ogrodzie znalazły się rośliny, które ostatnio cieszą się szerokim zainteresowaniem ze względu na swoje szczególne właściwości jak np.: Acmella oleracea pochodząca ze strefy tropikalnej Brazylii znana pod nazwami „znieczulecznik”, „roślina od bólu zęba” – „toothache plant” lub „ziołowy botoks” zawdzięczająca swoje niezwykłe właściwości zaliczanemu do alkiloamidów spilantolowi (Fot. 59), witania ospała Withania somnifera, znana jako Ashwagandha, żeń-szeń indyjski (Fot. 60), różeniec górski Rhodiola rosea znany jako złoty korzeń (Fot. 61). Dwa ostatnie gatunki zaliczane są do szerszej grupy tzw. roślin adaptogennych. Na gromadzeniu roślin o takich właściwościach tj. zwiększających wydolność fizyczną i psychiczną organizmu (właściwości adaptogenne = przeciwstresowe) będzie skupiała się działalność Ogrodu w najbliższym czasie. Docelowo przewidziane jest przygotowanie nowych rabat i stworzenie kolekcji tych roślin.
W ciągu minionej dekady Ogród odwiedziło wiele osób, kolekcja wzbogaciła się o kolejne gatunki, a rośliny się rozrosły (Fot. 62, 63). Pozostaje mieć nadzieję, że w pamięci gości, a zwłaszcza absolwentów, Ogród pozostanie na długo, nie tylko ze względu na wyniesioną wiedzę, ale i miłe wspomnienia (Fot. 64).
Z okazji dziesiątej rocznicy inauguracji działalności „Ogrodu roślin leczniczych i kosmetycznych” planowane jest zorganizowanie pierwszego ogólnopolskiego konkursu wiedzy i umiejętności z zakresu botaniki farmaceutycznej, farmakognozji i fitoterapii. Przewidywany termin konkursu to maj 2025.
autor: M. Balcerek
Katedra Botaniki Farmaceutycznej i Farmakognozji
